بیماری سلیاک یک اختلال خودایمنی است که در آن بدن به گلوتن واکنش ایمنی غیرمتعارفی نشان میدهد. گلوتن پروتئین موجود در گندم، چاودار (گندم سیاه) و جو میباشد. سیستم ایمنی فرد مبتلا به سلیاک با خوردن مواد غذایی حاوی گلوتن فعال میشود و باعث بروز واکنش ایمنی در بدن فرد میگردد. پاسخ ایمنی ایجاد شده منجر به ایجاد التهاب در روده کوچک و در طول زمان باعث آسیب و تخریب پرزهای دیواره داخلی این اندام (روده کوچک) میشود.

پرز‌های روده کوچک بیرون‌ زدگی‌ های خمیده شکلی هستند که سطح تماس روده با مواد غذایی، ویتامین‌ ها، مواد معدنی، مایعات و الکترولیت را افزایش میدهد. بدین ترتیب جذب درست این مواد به بدن را ممکن میسازند. هنگامی که فرد مبتلا به سلیاک گلوتن مصرف میکند، بدن وی آنتی‌ بادی‌ هایی را تولید کرده که به پرزهای روده کوچک حمله میکند.

در صورت تخریب یا آسیب پرزهای روده کوچک، بدن دیگر قادر به جذب کافی و کامل مواد غذایی نیست. به تدریج بدن علائم و نشانه‌ های سوء تغذیه و سوء جذب مواد غذایی را نشان میدهد. آزمایش استاندارد و طلائی تشخیص قطعی سلیاک بیوپسی است. اما وجود آزمایشات خونی جهت غربالگری افراد مبتلا به سلیاک، نیاز به انجام آزمایش تهاجمی بیوپسی را کاهش داده است.

گلوتن چیست و چه موادی حاوی گلوتن می‌باشد؟

گلوتن پروتئینی است که به طور طبیعی در دانه های غلات، به ویژه گندم وجود دارد و عامل ایجاد حالت و بافت کشسانی خمیر میباشد. بعضی از مواد غذایی تهیه شده از گندم که حاوی گلوتن هستند عبارتند از:

• نان و محصولات مشابه
• ماکارونی
• غلات
• سس‌ ها

علاوه بر گندم، گلوتن ممکن است در بسیاری از غلات دیگر نیز وجود داشته باشد، از جمله:

• جو
• بلغور
• مالت
• چاودار

علائم بیماری سلیاک چیست؟

علائم بیماری سلیاک در اغلب موارد غیراختصاصی و متغیر میباشد. همین موضوع تشخیص بیماری را دشوار میسازد. علائم ممکن است برای مدتی خفیف بوده و شخص متوجه آن نشود. بعد از مدتی علائم به تدریج بدتر و شدیدتر میشود و یا به صورت گاه به گاه و رندوم بروز می‌کند. این بیماری بخش‌ های متفاوتی از بدن را میتواند تحت تاثیر قرار دهد:

برخی از افراد مبتلا به سلیاک هیچ علامتی ندارند. زیرا این قسمت سالم روده قادر به جذب مواد مغذی کافی برای پیشگیری از بروز علائم است. برخی از افراد بالغ مبتلا به بیماری سلیاک تنها خستگی و کم خونی دارند.

نشانه‌ ها و علائم گوارشی سلیاک می‌ تواند شامل موارد زیر باشد:

• درد در ناحیه شکم
• مدفوع خونی
• اسهال یا یبوست مزمن
• باد شکم
• مدفوع چرب با بوی بسیار نامطبوع
• استفراغ

سایر علائم و نشانه‌ ها عبارتند از:

• آنمی (کم خونی) ناشی از کمبود آهن که با مصرف مکمل‌ های آهن نیز تامین نمیشود.
• ایجاد سریع و آسان کبودی یا خونریزی
• درد استخوان و مفاصل
• نقص در مینای دندان
• خستگی و ضعف
• زخم دهان
• از دست دادن وزن
• ناباروری و پوکی استخوان در بزرگسالان

در صورت بروز علائم زیر در کودکان آزمایشات بیماری سلیاک ممکن است درخواست داده شود:

• علائم مجاری گوارشی
• تاخیر در رشد
• پیکر کوتاه
• عدم رشد

بسیاری از افراد مبتلا به بیماری سلیاک به درماتيت هرپتيفرم نیز مبتلا هستند.

این بیماری باعث بروز تاول‌ های خارش‌ دار بر سطح پوست میشود. همینطور ریسک فزاینده بروز لنفوم روده (نوعی سرطان) در این افراد وجود دارد.

آزمایشات بیماری سلیاک چیست؟

آزمایشات آنتی‌ بادی بیماری سلیاک عموما برای تشخیص و نظارت بر روند بیماری سلیاک در افراد با نشانه‌ هایی چون کم خونی (آنمی) و درد شکمی مورد استفاده قرار میگیرد. در بعضی موارد، از آزمایشات سلیاک برای غربالگری افراد فاقد علائم که در خانواده خود اقوام درجه یک مبتلا به این بیماری را دارند استفاده میشود. چرا که حدود 4 الی 12 درصد از این افراد یا به بیماری سلیاک مبتلا هستند. یا در آینده به این بیماری مبتلا میشوند. این آزمایشات همچنین برای افراد مبتلا به بیماری‌ های خودایمنی نیز درخواست داده میشود.

آزمایشات خونی بیماری سلیاک انواع مشخصی از آنتی بادی‌ ها و مقادیر آن را در خون شناسایی میکند. رایج‌ ترین آزمایشات شامل موارد زیر می‌ باشند:

• آنتی‌ بادی ترانس‌-گلوتامیناز بافتی (tTG)، رده IgA:

آزمایش tTG-IgA اولین آزمایش درخواستی برای غربالگری بیماری سلیاک است. این آزمایش خون اختصاصی‌ ترین و حساس‌ ترین آزمایش برای بیماری سلیاک و همچنین تنها آزمایش ترجیحی توسط کالج آمریکایی متخصصین دستگاه گوارش و انجمن آمریکایی دستگاه گوارش، جهت شناسایی سلیاک در افراد بالای 2 سال میباشد. حساسیت یک آزمایش تعیین میکند که آن تست تا چه حد به درستی افراد مبتلا به بیماری را شناسایی میکند.

همچنین آزمایش tTG-IgA در حدود 98 درصد به درستی بیماران مبتلا به سلیاک را که رژیم غذایی حاوی گلوتن دارند، شناسایی میکند. اختصاصیت یک آزمایش تعیین میکند که آن تست تا چه حد افراد فاقد بیماری را به طور دقیق مورد شناسایی قرار میدهد. آزمایش tTG-IgA در حدود 95 درصد به درستی بیمارانی که مبتلا به بیماری سلیاک نیستند، را شناسایی میکند. جواب مثبت آزمایش tTG-IgA (مبتلا بودن فرد به بیماری سلیاک) برای نظارت بر بیماری و نیز ارزیابی اثرگذاری درمان قابل استفاده میباشد.

• ایمونوگلوبولین A:

این آزمایش معمولا همراه با آزمایش tTG-IgA جهت شناسایی نقص کمبود IgA درخواست داده میشود. نقص کمبود IgA در حدود 2 الی 3 درصد از افراد مبتلا به سلیاک وجود دارد. اگر فردی نقص کمبود IgA داشته باشد جواب تست tTG-IgA وی، حتی اگر به بیماری سلیاک مبتلا باشد، منفی میشود. (جواب منفی کاذب). اگر آزمایش IgA نشان دهد فرد نقص کمبود IgA دارد. در مرحله بعد، آزمایشی برای شناسایی اتو-آنتی‌ بادی‌ های رده IgG درخواست داده میشود.

• آنتی‌ بادی ترانس‌-گلوتامیناز بافتی (tTG)، رده IgG:

از این آزمایش به عنوان آزمایشی جایگزین در افرادی که نقص کمبود IgA دارند استفاده میشود.

• آنتی‌ بادی‌ های گلیادین پپتید دآمینه (DGP) رده IgA یا IgG (anti- DGP-IgA, IgG):

این آزمایش در بعضی از افراد مشکوک به سلیاک که جواب anti-tTG آنان منفی میشود. به ویژه در کودکان کوچکتر از دو سال مورد استفاده قرار میگیرد. کالج آمریکایی متخصصین دستگاه گوارش توصیه میکند افرادی که نقص تولید IgA یا نقص کمبود IgA دارند آزمایش DGP-IgG را همراه با anti-tTG IgG انجام دهند.

آزمایشات دیگری برای تشخیص سلیاک، که کمتر مورد استفاده قرار میگیرند عبارتند از:

• آنتی آندومیزیال آنتی‌ بادی‌ ها (EMA):

EMA آنتی‌ بادی‌ هایی هستند که در واکنش به آسیب ممتد به دیواره داخلی روده ایجاد میشود. این آزمایش اختصاصیتی 100 درصدی دارد و در واقع اصلی ترین آزمایش خون برای تشخیص سلیاک میباشد. هر چند حساسیت این آزمایش در مقایسه با حساسیت tTG-IgA کمتر است. جواب EMA حدود 5 تا 10 درصد از افراد مبتلا به سلیاک مثبت گزارش نمیشود. آزمایش EMA همچنین در مقایسه با tTG-IgA بسیار گران قیمت تر میباشد.

• آنتی رتیکولین آنتی‌ بادی (ARA):

این آزمایش اختصاصیت و حساسیت پایین‌ تری نسبت به سایر آزمایشات اتو آنتی‌ بادی‌ ها دارد. این آنتی‌ بادی‌ ها به طور تقریبی در 60 درصد از افراد مبتلا به بیماری سلیاک و در 25 درصد از افراد مبتلا به درماتيت هرپتيفرم شناسایی میشود. این آزمایش به ندرت مورد درخواست قرار میگیرد.

بیوپسی برای تشخیص بیماری سلیاک چیست؟

برای تایید تشخیص بیماری سلیاک از بخش کوچکی از روده باریک نمونه‌ برداری صورت میگیرد. تا وضعیت آسیب به پرزهای روده باریک از نزدیک مورد ارزیابی قرار بگیرد. با این حال، به علت تهاجمی بودن و هزینه‌ های بالای نمونه‌ برداری (بیوپسی)، از آزمایشات آنتی‌ بادی برای شناسایی افراد با احتمال بالای ابتلا به بیماری سلیاک، استفاده میشود.

یک یا چند آزمایش آنتی‌ بادی برای فرد مبتلا به بیماری سلیاک با رژیم غذایی فاقد گلوتن، ممکن است درخواست داده شود. از این امر برای تایید کاهش مقادیر آنتی‌ بادی و همچنین تایید کارآمدی رژیم غذایی در متوقف کردن آسیب به دیواره داخلی روده باریک، استفاده میشود. (تصدیق این امر در بعضی موارد با انجام بیوپسی صورت می‌گیرد.) افراد فاقد علائم در صورتی که عضوی از خانواده‌شان به بیماری سلیاک مبتلا باشد (والد یا خواهر برادر) میتوانند مورد آزمایش قرار بگیرند. اما در حال حاضر آزمایشات سلیاک به عنوان آزمایشات غربالگری این بیماری برای عموم توصیه نمیشود.

آزمایشات ژنتیک بیماری سلیاک چیست؟

افراد مبتلا به بیماری سلیاک یک یا هر دو ژن HLA DQ2 و HLA DQ8 را دارند. ولی حدود 25 تا 30 درصد جمعیت عمومی نیز این ژنها را دارند. داشتن این دو ژن به هیچ وجه به این مفهوم نیست که فرد بیماری سلیاک دارد. (فاقد ارزش تشخیصی برای این بیماری میباشد) و یا در آینده ممکن است به آن مبتلا شود. داشتن این دو ژن تنها به این مفهوم است که احتمال بروز سلیاک در چنین فردی به جای 1 درصد جمعیت عمومی، 3 درصد خواهد بود.

اقوام درجه یک (والدین، خواهر برادار و فرزندان) که ژنوتایپ (محتوای ژنتیکی) مشابه با عضو خانواده مبتلا به سلیاک دارند. تا 40 درصد احتمال مبتلا شدنشان به بیماری سلیاک وجود دارد. در صورت مشخص نبودن ژنوتایپ، احتمال کلی بروز بیماری سلیاک 7 تا 20 درصد است. جواب منفی آزمایش ژنتیک احتمال بروز بیماری سلیاک در آینده را به طور کلی منتفی میکند. به همین علت این آزمایش میتواند اطلاعات با ارزشی در اختیار اقوام درجه یک فرد بیمار قرار دهد.

 به جز آزمایشات آنتی‌ بادی و آزمایش ژنتیکی، چه آزمایشات دیگری برای تشخیص بیماری سلیاک وجود دارد؟

آزمایشات دیگری نیز ممکن است در راستای تعیین شدن بیماری و بررسی معضلات احتمالی درخواست داده شود.

معضلات و مشکلاتی چون سوءتغذیه، سوء جذب مواد و درگیر شدن اندام‌ های دیگر می‌ تواند رخ دهد. این آزمایشات عبارتند از:

• آنتی F-actin: این آزمایش برای ارزیابی شدت آسیب ایجاد شده در روده می‌ تواند مورد درخواست قرار بگیرد. جواب مثبت این آزمایش می‌ تواند گویای افزایش آسیب روده‌ ای باشد.
• آزمایش خون CBC یا شمارش کامل سلول‌ های خونی: از این آزمایش برای بررسی وجود کم خونی (آنمی) استفاده می‌ شود.
• CRP یا C-reactive protein: از این آزمایش برای تعیین وجود التهاب استفاده می‌ شود.
• CMP یا پنل جامع متابولیکی : از این آزمایش برای تعیین مقادیر الکترولیت‌، پروتئین و کلسیم و همچنین برای تایید وضعیت سلامت کبد و کلیه استفاده می‌ شود.
• ویتامین D و فولات و ویتامین B12: از بررسی مقادیر این فاکتورها جهت شناسایی کمبود انواع ویتامین استفاده می‌ شود. (برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد کمبود ویتامین D لطفا کلیک فرمائید.)
• آهن خون، ترانسفرین و فریتین: از بررسی مقادیر این فاکتورها جهت شناسایی کمبود آهن استفاده می‌ شود.
• آزمایش مدفوع چرب: این آزمایش مقادیر چربی در مدفوع را گزارش می‌ دهد و به ارزیابی سوءجذب مواد غذایی کمک می‌ کند.

از آنجایی که افراد مبتلا به سلیاک ممکن است حالاتی چون عدم تحمل به لاکتوز را نشان دهند، آزمایشات سلیاک ممکن است همراه با سایر آزمایشات آلرژی همراه باشد.

چه کسانی کاندید انجام آزمایشات بیماری سلیاک هستند؟

1. افراد بزرگسال و کودکان بالای 3 سال که علائم بیماری سلیاک را نشان می‌ دهند باید مورد آزمایش قرار بگیرند.
2. فامیل درجه یک افراد مبتلا به بیماری سلیاک می‌ توانند در مورد این بیماری غربالگری شوند. ریسک ابتلا به بیماری سلیاک در والدین، اولاد و خواهر-برادرها 1 به 10 می‌ باشد. همین ریسک در جمیعت عمومی 1 به 100 است.
3. افراد مبتلا به اختلالات خود ایمنی به ویژه دیابت نوع1، بیماری خود ایمنی تیروئید، بیماری خود-ایمنی کبد، سندروم داون، سندروم ترنر، سندروم ویلیام و نقص کمبود ایمونوگلوبین A.
4. کودکان دارای ریسک ابتلا به بیماری سلیاک عموما در سن 2 یا 3 سالگی مورد غربالگری قرار می‌ گیرند.

آمادگی‌ های لازم برای انجام آزمایشات سلیاک در کودکان زیر 3 سال چه می‌ باشد؟

کودکان زیر 3 سال باید تا مدت زمان خاصی و تا حدود یک سال، غذاهای حاوی گندم یا جو مصرف کنند تا بدن آنها نسبت به گلوتن واکنش نشان دهد و اتو آنتی‌ بادی‌ ها را ایجاد کنند.

پزشک متخصص گوارش کودکان باید کودکان با تاخیر یا عدم رشد و همچنین کودکانی که اسهال پایدار (مزمن) دارند مورد ارزیابی قرار دهند.
آزمایش ژنتیک به نوبه خود نمی‌ تواند بیماری سلیاک را تشخیص دهد. اما در صورت عدم وجود دو ژن HLA DQ2 و HLA DQ8، احتمال وجود یا ابتلا به سلیاک به صفر می‌ رسد. آزمایش ژنتیک در هر سنی قابل انجام می‌ باشد.

روش درمان بیماری سلیاک چیست؟

اساس درمان این بیماری رژیم غذایی فاقد گلوتن تا پایان عمر است و دوره بهبودی آن با رعایت رژیم غذایی خاص به طور معمول 3 تا 6 ماه در کودکان و در بزرگسالان این زمان 2 سال افزایش می یابد.

مراقبت های لازم بیماران مبتلا به بیماری سلیاک چیست؟

بیماران مبتلا به سلیاک باید از مصرف مواد غذایی حاوی گندم، جو، چاودار و برخی حبوبات پرهیز کرده و آرد سیب زمینی، برنج، عدس، سویا ذرت و لوبیا را جایگزین آن کنند.

بیشتر مبتلایان به سلیاک به تخم مرغ، شکر، روغن حساسیت های متفاوتی دارند. از این رو از مصرف محصولاتی که این گونه موارد به وفور در آنها استفاده شده نظیر انواع سس ها خودداری نمایند.

مبتلایان از مصرف غذاهای فرآوری نظیر سوسیس، کالباس، ماکارونی، رشته فرنگی، قهوه نسکافه و تمامی شرینی جات و کیک هایی که در آنها از گلوتن و یا مصرف غلات و برخی حبوبات محروم هستند.

برای جبران کمبود پروتئین، ویتامین ها و املاح معدنی از میوه ها و سبزی ها به صورت پخته و تازه، گوشت و لبنیات کم چرب، ماهی و برنج بسیار استفاده کنند و روغن های مایع ذرت، زیتون کانولا و هسته انگور را جهت پخت و پز به کار برند.

همچنین به آگاهی میرساند به منظوره بهبود رفاه حال مراجعین و حفظ پروتکل های بهداشتی، مراجعین میتوانند به سامانه پذیرش آنلاین آزمایشگاه آرمین مراجعه فرمایند و  پس از تکمیل فرم، کارشناسان آزمایشگاه آرمین با شما تماس حاصل نمایند.

مطالب مشابه:

سندورم روده تحریک پذیر

یبوست

اسهال

شایع ترین بیماری های گوارشی

بیماری های گوارشی